Aliağa: zehirli koku, kara duman

İzmir’in kuzeyinde, Çanakkale karayolu üzerinde, İzmir’e yaklaşık 50 km uzaklıkta, demiryolu ve otoyolla da basitçe ulaşılabilir bir kenttir Aliağa.

Eski Elaitikos, şimdiki Çandarlı Körfezi kıyısındadır. Karşısında koca Midilli Adası bulunur.

Bir vakitler ahenkli seslerin yükseldiği antik kentler bulunur yakınlarında.

2000, 1000, 500, 60 yıl önce masmavi denizi, verimli toprakları, yaygın meraları, poyrazlı havasıyla tertemiz bir yöreydi Aliağa etrafı.

Doğa’nın kollarında masumdu!

İnsanlar soylarını sürdürmeye, var olan kültürlerini çoğaltmaya uğraşıyordu.

Sonra sanayi geldi. Sanayi ile birlikte kapitalizm.

Önceleri fayda sağlıyordu insanlara.

Emek özgürleşiyor, örgütleniyor; üretim artıyordu.

İşini yoluna nazaran yapanlar olduğu üzere bu sistemle para kazanan kimi sermayedarlar doymuyor, durmuyordu.

Daha çok , daha çok , daha çok…!

Bu daha çok arayışı sırasında tabiatın paklığına aldırmıyor, havayı, denizi, toprağı kirletiyorlardı.

Gerçekten de yırtıcı bir kapitalizm kelam konusuydu.

Hem de yeni bir çeşit vahşilik.

Duman ediyordu doğayı.

Aliağa Petkim ve Rafineri tesisleri

***

Son günlerde, 12 Ocak 2025 günlü haber kaynaklarının bildirdiği üzere İzmir’in Aliağa ilçesinde büyük bir etraf felaketinin öncülü yaşandı.

Aliağa ile İzmir ortasındaki İzmir Banliyö Demiryolu (İZBAN) çizgisinin, Aliağa kent merkezine iki durak öncesindeki Biçerova istasyonunu ve etrafını ağır bir duman bastı.

Göz gözü görmüyor, soluk alınamıyordu.

Yörede yaşayanlar, termik santraller, demir çelik tesisleri ve petrol işletmeleriyle dolu bölgede sık sık genzi yakan metan gazına ve bilinmeyen kokulara şahit oluyordu. Bu durumu kanıksamışlardı; ortalıkta daima bir pis koku vardı.

Yüksek bacalardan yayılan dumanların içindeki küçük parçacıklar havadan yere hakikat çökerek insanları boğulma noktasına getiriyordu.

Önce etrafta yangın var sanıldı. Lakin bu başkaydı

Ağır bir hava kirliliği sarmıştı ortalığı!

Endişelenen birçok vatandaş, durumu yetkililere bildirdi; lakin yapılan müracaatlara karşın rastgele bir müdahale yapılmadı.

Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, İzmir Büyükşehir Belediyesi ve İtfaiye’ye yapılan ihbarlara “Bizim sorumluluğumuzda değil” cevabı verildi.

Başvurular sonuçsuz kaldı.

Nerden geliyordu bu zehirli hava?

Yangın da yoktu duman çıksın, fırtına da yoktu toz kalksın!

Sonunda kuzeyden esen güçlü poyraz, kirli havayı Menemen’e, Karşıyaka’ya taşıdı.

Aliağa-Biçerova tren istasyonu

***

Aliağa, Türkiye’de İzmir vilayetine bağlı bir ilçedir.

İzmir’in kuzeyinde, süratle bir ağır sanayi merkezine dönüşen bu bölgeye ulaşımı kolaylaştırmak emeliyle İZBAN (İzmir Banliyösü) sınırı Aliağa’ya kadar uzatılmıştır.

Bu süreçte; 1960 yılında 2.860 olan Aliağa nüfusu, 2000 yılında 37.537’ye, 2023 yılında ise 106.168’e yükselmiştir.

Önceleri, Antik Çağ’da çabucak yakınında Myrina, Kyme üzere kültür, sanat ve ticaret kentleri bulunan Aliağa’nın Güzelhisar Ovası, 14. yüzyılda Türklerin bölgeye gelmesiyle tarım yöresi haline gelmiştir. .

Bugünkü Aliağa merkezinin bulunduğu yer de 1970’lere kadar sempatik bir balıkçı kasabasıydı.

Ancak, 1968’de inşaatı başlayan ve 1972’de açılan TÜPRAŞ Petrol Rafinerisi, akabinde 1985’te faaliyete geçen PETKİM Petrokimya Tesisi, kentin süratle endüstrileşmesini sağladı.

Bu iki büyük tesis, ülke iktisadına büyük katkı sağladı.

Ancak endüstrileşmenin bedeli, etraf kirliliği oldu.

***

“Rafineri” Türkiye’nin toplam ham petrol sürece kapasitesinin değerli bir kısmını karşılarken, petrokimya eserleri üreten “PETKİM” Türkiye’nin sanayi alanındaki dışa bağımlılığını azaltmaya başladı.

Birçok genç ve yetişkin usta Aliağa’da istihdam edilirken, bölgedeki işsizliğe de bir nebze deva oldu.

Aliağa artık personel çeken bir kent haline geldi.

Üstelik işçilerin haklarını savunan sendikalar da kurulmuştu.

Kentte yaşamak, daima kalmak istemeyen personellerin ulaşımı evvelce otobüslerle sağlandı ve bu ulaşım patronlar tarafından karşılandı.

TÜPRAŞ’ın bugünkü sahibi KOÇ HOLDİNG, PETKİM’in Azerbaycanlı SOCAR şirketidir.

***

Aliağa gemi söküm tesislerine parçalanmaya, denizi kirletmeye gelen biri gemi

Aliağa’nın, ülke gelişmesine katkı sağlayan tesisler barındıran bir sanayi alanına dönüşmesi, beraberinde hava, deniz ve toprak kirliliğini de getirdi.

1973-1977 yıllarını kapsayan “Beş Yıllık Kalkınma Planı” bu sürecin önünü açtı.

Aliağa, güç ve sanayi yatırımlarını teşvik eden ve sanayi bölgelerinin geliştirilmesine yönelik stratejileri içeren bu planlamanın değerli bir kesimi

oldu.

“TÜPRAŞ Petrol Rafinerisi” ve “PETKİM Petrokimya Tesisi” üzere dev işletmelerin kurulmasının yanı sıra, 12 Aralık 1977 tarihli ve 16137 sayılı Resmî Gazete‘de yayımlanan yönetmelikle Aliağa “Gemi Söküm Bölgesi” de ilan edildi.

1980’de Nemrut Körfezinde söküm tesisleri kurulmaya başlandı.

Bu tesisler, 1. Derece Sit Alanı olan antik Kyme kentinin çabucak yanı başına inşa edildi.

Bu kıymetli sanayi tesislerinin suramı, bölgeye öbür fabrikaların ve işletmelerin gelmesini de teşvik etti. Devlet, bu sanayi yatırımlarına büyük maddi teşvikler sağladı

1983’te “İzmir Demir Çelik”, 1990’da “HABAŞ”, 1993’te “Ege Çelik”, 2018’de ise “SOCAR’ın Petrol Rafinerisi” faaliyete geçti.

Bunların yanı sıra “Enka Doğalgaz Kombine Çevrim Santralleri”, “İzdemir Güç Santrali” ve “İzmir Aliağa Doğalgaz Çevrim Santrali” üzere çeşitli irili ufaklı sanayi tesisleriyle Aliağa, Türkiye’de sanayi odağına dönüştü.

Binlerce emekçinin emeğiyle milyarlarca liralık kıymet yaratıldı.

Zaman vakit çalışanlarla patronlar ortasında uyuşmazlıklar yaşansa da, binlerce personel Aliağa’da iş buldu.

Ancak ne pahasına!

Son yıllarda Aliağa, ağır sanayi faaliyetleri nedeniyle artan kirlilik tehdidiyle anılıyor. Bölge, etraf tartışmalarının odağında.

***

Aliağa yeni organize sanayi bölgesi

Aliağa’daki sanayi tesislerinin çevresel tesirleri çeşitli raporlarla da ortaya kondu.

Aliağa Organize Sanayi Bölgesi’nde (ALOSBİ) planlanan “Muhtelif Boya, Vernik, Tiner ve Reçine Üretim Tesisi Projesi” için Ege Üniversitesi ve TÜBİTAK tarafından hazırlanan raporlar, bu tesisin toprak kirliliğine ve bitkilerde kimyasal kirliliğe yol açabileceğini ortaya koydu.

Buna karşın İzmir Valiliği Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği İl Müdürlüğü, “Çevresel Tesir Değerlendirmesi (ÇED) yapılmasına gerek yoktur” kararı aldı.

Ayrıca, İzmir Demir Çelik Fabrikası’nın etrafa verdiği kirlilik nedeniyle daha evvel verilen olumlu ÇED raporunun Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmesine ve İzmir 5. İdari Mahkemesi’nin bu karara uymasına karşın fabrika kapatılmadı.

Bu kararın etrafından dolanılarak fabrikanın çalışmasına devam edilmesi, bölge halkı tarafından büyük reaksiyonla karşılandı.

***

Tabii ki işletmeler planlanır, kurulur ve işletilirken Devletin koyduğu kuralların uygulandığı kabul edilir.

Yerleşim, inşaat, üretim ve çalışma şartlarının kapsamı ve sonları belirlenir.

Özellikle endüstrinin gelişmesi, “yeni yabanî kapitalizm”in, “doğaya aldırmadan en kolay yolla en çok para kazanma” hırsının, dünyada ve ülkemizde büyük etraf kirliliklerine ve felaketlerine neden olduğu ortadadır.

Daha geçenlerde Erzincan-İliç’teki siyanürlü altın madeninde dokuz çalışanın zehirli toprak altında kalıp ölmesi, Fatsa-Ordu ve Şebinkarahisar-Giresun’daki siyanürlü madenlerde yaşanan etraf felaketleri, Soma ve Zonguldak’taki kömür madenlerinde yaşanan vefatlar hepimizin hafızasındadır.

Bunların yaratacağı riskleri bilmemek elbette olanaksızdır!

Aliağa: Zehirli koku, karaduman

***

1983’de çıkarılan Etraf Kanunuyla bu çeşit işletmelerle ilgili mevzuatın, düzenlemelerin önü açıldı.

1993’de çıkarılan ÇED Yönetmeliğiyle her türlü işletme için “Çevre Tesir Değerlendirmesi” yapılması kararlaştırıldı.

Tabii ki bu değerlendirmelere dayanarak etraf gözetici sıkı tedbirler alma zaruriliği hem kimi karar verici kamu yetkililerini hem de kolay para kazanma peşindeki kimi patronları rahatsız ediyordu.

Böyle tedbirler alınırsa çok para harcanacak, maliyetler artacaktı. Daha az para kazanılacak ve karlar azalacaktı.

Bu nedenle birçok vakit kağıt üzerinde projelendirip alınması taahhüt edilen tedbirler yok sayıldı.

Uygulama sırasında çalıştırılan işletmelerde; zehirli, kirletici dumanları arıtan filtre üzere önleyici aygıtların kullanıldığından kuşku duyuldu.

ÇED Yönetmeliğinin “vahşi kapitalizme” zorluk çıkardığı fark edilince, bu yönetmeliğin yaptırımcı kuralları esnetilmeye başlandı.

Çıkar etraflarına muhalif mahkeme kararlarına daima itiraz edilerek bu süreçte kirlilik saçan işletmelerin çalıştırılmasına devam edildi.

Ayrıca bu yönetmeliğin patronları ve onlara yardımcı olmaya istekli kamu vazifelilerinin hareketlerini kısıtlayıcı unsurları arka arda değiştirildi.

Hatta etrafa ziyanlı olabilecek birçok işletme için gerekli ÇED zorunluluğunu kaldırıldı.

Bu durum, birçok diğer yer üzere Aliağa’yı da kökten etkiledi.

“Organize Sanayi Bölgesi” üzere kirlilik yaratma potansiyeli yüksek birçok tesis Aliağa’ya adeta yağmur üzere yağdı.

Aliağa’nın Nemrut Körfezi’ne yığılan boğucu hava ve deniz kirliliği üreten yükünü azaltabilecek ve Ege Denizi’nde büyük Selanik Limanı’na rakip olacağı tez edilen “Çandarlı Limanı” projesinden her nedense vazgeçildi.

Oysa bu liman için Aliağa’dan geçen ve İzmir ile Çandarlı ortasında uzanan, günümüzde çok fazla yolcunun kullanmadığı son derece çağdaş ve kıymetli bir otoyol bile yapıldı.

Aliağa’ya kadar gelen, Çandarlı ve Bergama’ya kadar uzatılması için arazi kamulaştırmaları yapılan İZBAN Demiryolu projesi ise gündeme dahi alınmadı.

Böylece binlerce personelin, İzmir ve etraf ilçelerden ekmek parası için demiryoluyla, otobüsle, minibüsle gidip geldiği Aliağa, ilçede daima yaşayan 100 bini aşkın nüfusla birlikte, etrafın daha da kirlendiği bir ömür alanına dönüştü.

***

Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı İzmir Kalkınma Ajansı raporu

Bu kadar ağır ağır endüstrileşme, kontroldeki aksaklıklar, yokluklar Aliağa ve etrafını giderek ülkenin kirlilik merkezi haline getirdi.

Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nın yayımladığı 2022 yılına ilişkin “İzmir’in Etraf Durumu” raporuna nazaran, Aliağa sanayi kaynaklı hava kirliliğinin en fazla yaşandığı ilçe oldu.

Bu kirliliğin kaynağı olarak ilçede var olan ağır sanayi kuruluşları gösterildi.

Bununla bir arada, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığına bağlı İzmir Kalkınma Ajansı (İZKA), Aliağa’daki Bozköy Ölçüm İstasyonu’nda Ağustos 2021 – Eylül 2024 tarihleri ortasında 1355 gün boyunca hava ölçümleri yaptı.

Sonuç ürkütücü olmaktan öte korkunçtu!

Ölçüm istasyonunda belirlenen hava kirliliği ortalaması dudak uçuklattı: “1 m³” havada “43.8 mikrogram” kirletici husus bulundu.

1355 gün boyunca yapılan ölçümlerde, bu kıymet Türkiye’nin ulusal limitlerine nazaran 410 gün, Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ) bedellerine nazaran ise 511 gün aşılmıştı.

Yani Aliağa’da yaşayanlar ve çalışanlar, Türkiye’nin zehirlenme sonuna nazaran her 1355 günün 410 gününde, Dünya Sıhhat Örgütü sonlarına nazaran ise 511 gününde zehirli hava soludu.

Bu da her 3.3 yahut 3.7 günde bir zehir solumak manasına geliyordu.

Bu süreçte kim bilir ne kadar insan öldü, hastalandı, hastalanmaya başladı.

***

Aliağa’nın kirletilmesine karşı çıkan çevreciler

1970’lerde bu bölgeyi sanayi bölgesi olarak belirleyenler herhalde etrafın bu türlü vahşice kirletileceğini ve insanların bu biçimde zehirlenme riskiyle karşı karşıya kalacağını öngörmemişlerdi.

Karar vericilerin vatana ve insanlara ziyan verebileceği düşünülemez!

Bu işletmelere müsaade verenler ülkenin gelişmesi, insanların iş bulmasını amaçlamış olmalılar!

Ancak “para” bir değiş tokuş ve tasarruf aracı olmaktan çıkıp “sermaye” haline gelince iş değişiyor.

Para, daha fazla para kazanmak için kullanılıyor.

Sermayeyi elinde tutanlar daha da fazla kazanmaya çalışıyor.

Bu döngü ne yazık ki sermayeyi daha yabanî hale getiriyor.

Ne tabiat dinleniyor ne de etraf gözetiliyor.

Buna bir dur denmeli.

“Vahşi Kapitalizm” dizginlenemezse daha ne beşerler hastalanacak, can verecek!

Bunun için kahin olmaya gerek yok!

Sefa Taşkın

Karşıyaka/İzmir

09.03.2025