‘Deprem fırtınasının’ merkezindeki Santorini’de 3600 yıl önce ne yaşandı?

Getty Images Santorini Adası’nda volkanik aktiviteyi tasvir eden bir çizim.

Yeryüzü neredeyse aralıksız sarsılıyor.

Ege Denizi’nin ortasında bulunan Santorini Adası’nda endişe hakim.

İnsanlar, felaketten kaçmak için adadan kaçıp diğer kıyılara sığınıyor.

Tarih M.Ö 17’inci yüzyıl, yani 3.600 yıl evvel.

İlk Çağ’da “Thera” olarak bilinen ve ortasında yanardağ bulunan Santorini Adası, çok yakında insanlık tarihinin en büyük patlamalardan birine şahitlik edecek.

İşte adanın büyük kısmını sular altında bırakan ve Ege kıyılarında yıkıma yol açan Thera volkanının kıssası.

Getty Images Beyaz konutlarıyla meşhur Santorini her yıl milyonlarca turist ağırlıyor.

Santorini Adası, “Güney Ege Volkanik Yayı” olarak bilinen bir bölgede yer alıyor.

Bu bölgede binlerce yıldır Girit’in güneyinde Afrika tektonik plakasının Avrasya plakasının altına girmesinden ötürü ağır volkanik ve sismik faaliyetler görülüyor.

Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Coğrafya Kısmı’ndan Profesör Doktor Hakan Yiğitbaşıoğlu, 3600 yıl evvel Santorini’yi, sonra Ege kıyılarını vuran afetin küçük patlamalar ve peş peşe zelzelelerle başladığını anlatıyor.

BBC Türkçe‘ye bu periyotta yaşananları analtan Yiğitbaşıoğlu, ada sakinlerinin bu büyük patlamadan evvel adayı terk ettiğini söylüyor:

“Santorini Adası’nda Akrotiri isimli bir antik kent var. Oradaki beşerler bir nebze daha şanslıydı diye düşünülüyor, zira hiçbir insan kalıntısı bulunmadı. Bu yüzden evvel küçük patlamaların başladığı ve insanların kaçmasına fırsat verecek kadar vakit tanındığı düşünülüyor.”

‘EN ŞİDDETLİ PATLAMA’

Yiğitbaşıoğlu, Santorini’de o dönemgiderek sıklaşan yeryüzü hareketliliğinin gerisinde yüzeye çıkış yolu arayan magma katmanı olduğunu belirtiyor.

Dokuz Eylül Üniversitesi Jeofizik Mühendisliği Kısmı’ndan Prof. Dr. Mahmut Göktuğ Drahor da mevcut coğrafik ve jeolojik bulgulara nazaran o periyot “dünyadaki en üst volkan sınıfları içerisinde” yer alan ve uzmanların “en şiddetli” olarak değerlendirdiği bir patlama meydana geldiğini söylüyor.

Adanın terk edilmesinden bir müddet sonra Thera volkanı patlıyor.

Patlamayla birlikte devasa kül ve gaz sütunları göğe yükseliyor.

Ortasında yanardağ bulunan yuvarlak Santorini Adası’nın büyük kısmı patlamanın tesiriyle sular altında kalıyor.

Ada, bu patlamadan sonra günümüzdeki hilal formunu alıyor.

Getty Images Santorini Adası, Thera volkanı patlamasından sonra bugünkü halini alıyor.

Uzmanlara nazaran Ege’nin göbeğinde yaşanan patlamanın akabinde volkanik küller rüzgarın tesiriyle doğu ve kuzeydoğu istikametinde hareket ediyor.

Küller yükselirken Ege ve Batı Anadolu kıyılarına öteki bir felaket yaklaşıyor: Tsunami.

Yiğitbaşıoğlu, Thera patlamasının tsunamiye nasıl yol açtığını şöyle anlatıyor:

“[Adanın] çöken kısmına deniz suyu atak edince doğal olarak bir dalga meydana getirdi. Deniz, tekrar eski düzeyine kavuşmak için orada bir dalga oluşturdu, bu da tsunami dediğimiz dalga.”

Tsunami evvel Santorini yakınındaki Kiklad Adaları’nı ve güneydeki Girit’i vuruyor.

Dalgalar, kısa müddette yüzlerce kilometre uzaktaki Batı Anadolu kıyılarına kadar ulaşıyor.

‘OTUZ METREYE KADAR DALGALAR’

Dr. Drahor, özellikle Santorini yakınlarındaki adaları ve Girit’i sert vuran tsunamiler hakkında şunları söylüyor:

“On ila 30 metre ortasında tsunamiler olmuş olması gerekiyor ki o sırada Girit Adası’nın kuzeyindeki bütün yerleşmeleri vurmuş. Oralarda çok önemli tsunami tesirlerini görüyoruz.”

Metrelerce yüksekliğe ulaşan dalgalar, günümüzde Çeşme’den Fethiye’ye kadar kıyı şeridindeki birçok yerleşim yerini de sular altında bırakıyor.

Patlamanın tesirleri, Akdeniz’in karşı kıyısındaki Mısır uygarlığında bile hissediliyor.

O periyoda ilişkin papirüslerde havanın günlerce karardığından bahsediliyor.

Yiğitbaşıoğlu, buna Thera volkanından çıkan küllerin yol açtığını söylüyor.

Konuyla ilgili Anadolu’da çalışmalar yürüten uzman, patlamadan çıkan volkanik küllere Ege’deki göllerde ve Sinop açıklarında Karadeniz tabanında yapılan sondajlarda da rastlandığını söylüyor.

Yiğitbaşıoğlu, Thera’nın küllerine Atlantik’in kuzeyindeki Grönland’de yapılan sondaj çalışmalarında da rastlandığını, bu afetin Kuzey Amerika’da dahi tesirli olduğuna dair tezler olduğunu vurguluyor.

ÇEŞME’DEKİ KALINTILAR BİZE NE ANLATIYOR?

Ege’ye geri dönüyoruz.

O devir geçimini yüklü olarak deniz ticaretiyle sağlayan yerleşim yerleri, felaketin akabinde büyük darbe alıyor.

Bunlardan bir adedinin günümüzde Çeşme’nin bulunduğu yerde olduğu düşünülüyor.

Arkeologlar, Santorini’den 227 kilometre uzaktaki bu noktada, 3600 yıl evvel gerçekleşen tsunaminin tesirlerine dair en net delillerden birini bulduklarını söylüyor.

Çeşme Bağlararası’nda 2001’de başlayan ve 2019’da sonlanan hafriyata son 10 yılında başkanlık eden Ankara Üniversitesi Arkeoloji Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Vasıf Şahoğlu, buradaki hafriyatlarda Santorini tsunamisinin tesirlerini tespit ettiklerini belirtiyor.

Şahoğlu, tsunaminin Ege ve Akdeniz kıyılarında büyük tahribat yarattığının varsayım edildiğini, fakat Bağlararası’ndaki kadar hafriyata kadar Santorini ve yakınındaki adalar dışında bu tsunaminin izlerine çok rastlanmadığını vurguluyor.

Şahoğlu ve takımı, Çeşme’deki hafriyat alanında Santorini’deki felaketin yol açtığı tsunamiden öldüğü düşünülen bir kişinin kalıntılarını da bulduklarını aktarıyor.

İskeleti inceleyen Hacettepe Üniversitesi Antropoloji Kısmı’ndan Prof. Dr. Yılmaz Selim Erdal, bulgularını şöyle anlatıyor:

“Narin yapılı, muhtemel bir erkek bireye ilişkin. Bilhassa uyluk kemiğinde, ki kolay kırılan bir kemik değil bu, kelebek formuna benzeyen bir çatlak ya da kırıkla karşılaştık.”

Erdal, karbon-14 testlerine dayanarak iskeletin 25-30 yaşlarında bir erkeğe ilişkin olduğunu tespit ettiklerini söylüyor ve ekliyor:

“O bireyin bir darbeye maruz kaldığını, muhtemelen de tsunaminin yarattığı bir dalga ya da ona ait bir güçle bir yere çarptığını ve muhtemelen dalganın tesiriyle savrulduğunu ve bacağının kırıldığını düşünüyoruz.”

Antropolog, literatüre “Çeşme Adam” olarak geçen iskelete yapılan radyokarbon testlerinin tsunaminin gerçekleştiği devirle örtüştüğünü söylüyor.

Erdal, bunun Santorini patlamasının yol açtığı tsunamiden ötürü ölen bireylere ait birinci arkeolojik delil olduğunu savunuyor.

‘ANINDA YIKILMIYOR ANCAK BİR KIRILMA NOKTASI’

Kazıyı yürüten Şahoğlu da patlamanın o periyot bölgede hakim olan Girit uygarlığına “çok büyük darbe” vurduğunu düşündüklerini söylüyor.

“Anında yıkılmıyor burası lakin bir kırılma noktası oluyor, bir süreç başlatıyor.”

Şahoğlu, arkeolojik bulgularda tsunmanin vurduğu devirde Batı Anadolu kıyılarındaki yerleşim yerlerinde bir “kesinti” gözlemlendiğine de dikkat çekiyor:

“Bir daha orası birkaç yüzyıl boyunca yerleşilmemiş, kimileri hiç yerleşilmemiş. Demek ki buralarda tsunami nedeniyle ömür sona eriyor, Çeşme Bağlararası da bunlardan biri.”

Dokuz Eylül Üniversitesi Mahmut Göktuğ Drahor ise patlama ve yol açtığı tsunamilerin tesirlerinin Ege adaları ve Girit’te net bir halde belgelenmesine rağmen, Batı Anadolu kıyılarındaki tesirlerine dair bulguların kısıtlı olduğunu söylüyor.

TARİH TEKERRÜR MÜ EDİYOR?

Uzmanlar, Santorini’nin bulunduğu bölgede 3600 yıl evvel yaşananlarla günümüzdeki sismik faaliyetler ortasında parallelikler olduğuna dikkat çekiyor.

Drahor, Santorini’de M.Ö. 17’inci yüzyılda gerçekleşen patlamanın tek günde gerçekleşmediğini ve on binlerce yıllık bir jeolojik döngünün kesimi olduğunu anlatıyor.

Uzman, Ocak’ın sonundan bu yana Ege’yi sarsan, AFAD’ın “deprem fırtınası” olarak tanımladığı olaylarla ilgili “Şu anda da misal bir şeyi yaşıyoruz, adadaki herkes Yunanistan tarafından alınıyor, zira kimse neyle karşılaşacağımızı bilmiyor” diyor.

“Çok büyük bir volkanik patlama ya da sarsıntı olabilir. Amorgos fayı var. Bu yüzyıl içerisinde art geriye 7.2, 7.5 üretmiş bir fay.”

Ankara Üniversitesi’nden Hakan Yiğitbaşıoğlu da Santorini Adası yakınlarında su altında bulunan Columbo yanardağına dikkat çekiyor:

“O aslında püskürmeye daha da yakın. Geçmişte büyük patlamalar yaptığı biliniyor. Bugünkü küçük sarsıntılar aslında onun etrafında ağırlaşıyor, Santorini’den çok orada bir patlama olabilir diye düşünüyorum.”

Türkiye’de çeşitli uzmanlar Santorini’de devam eden sismik hareketliliğin tsunami yaratabileceğini söylerken kimileri da bu gerçekleşse bile dalgaların tehlikeli olmayacağını savunuyor.