Hidroiklim darbeleri dünya çapında hızlanıyor; neden?

Los Angeles yanıyor ve yangınların iklim ile olan en değerli irtibatı, hızlanan hidroiklim darbeleri.

Yıllarca süren şiddetli kuraklıklardan sonra çok sayıda atmosferik nehir*, 2022-23 kış devrinde ABD’nin Kaliforniya eyaletini rekor düzeyde yağmura boğdu, dağlardaki yerleşim yerlerini kar altında bıraktı, yağmur ve eriyen kar suları sebebiyle vadiler su altında kaldı ve bu durum yüzlerce toprak kaymasını tetikledi. (*Atmosferin troposfer katmanında yüksek düzeylerde su buharının taşınması sonucu oluşan su buharı akımları.)

Populer Science Türkçe’nin aktardığı üzere eyaletin kuzey kısımlarında son derece yağışlı geçerek bol ölçüde ot ve çalıyla sonuçlanan ikinci bir kışın akabinde 2024 yılı, rekor derecede sıcak olan ikinci bir yaz ve artık de 2025’in yağmur dönemine rekor derecede kurak bir başlangıç getirdi. Bunun yanısıra çok kuru bitki örtüsü, ortadan geçen vakitte hasar meydana getiren bir dizi orman yangınıyla yandı.

İki gün evvel Nature Reviews bülteninde yayınlanan bir makaleye nazaran bu olaylar, dünya çapında artış gösteren “hidroiklim darbelerinin” (şiddetli yağmur ve tehlikeli derecede kurak hava ortasındaki süratli geçişler) en son örnekleri.

Los Angeles – California Üniversitesi Tarım ve Doğal Kaynaklar kısmında çalışan iklim bilimci ve makalenin baş muharriri Daniel Swain, “Bulgular, global ısınma sebebiyle hidroiklim darbelerinin şimdiden arttığını ve daha fazla ısınmanın çok daha büyük artışlar getireceğini gösteriyor” diyor:

“Kaliforniya’daki bu darbe silsilesi, yangın tehlikesini iki katına çıkardı: Bunu ise birinci evvel yangın dönemine giden aylarda tutuşabilir ot ve çalıların çok daha fazla artmasına sebep olarak, sonrasında ise fevkalâde kuraklık ve sıcaklıkla bu bitki örtüsünü sıra dışı düzeylerde kurutarak yaptı.”

İklim araştırmacılarından oluşan milletlerarası bir araştırma grubuna nazaran global hava durumu kayıtları, hidroiklim darbelerinin 20’nci yüzyılın ortalarından beri dünya genelinde yüzde 31’den yüzde 66’ya çıktığını bulmuş; yani iklim modellerinin gerçekleşmesi gerektiğini söylediği ölçüden bile daha fazla. İklim değişimi, bu artış suratının yükseldiği manasına geliyor. Potansiyel olarak ölçülü olan birebir iklim modelleri, global sıcaklıkların sanayi öncesi düzeylerin 3 derece Celsius üzerine çıkması durumunda darbelerin iki kattan fazla artacağını gösteriyor.

Dünya halihazırda Paris Anlaşması’nda hedeflenen 1,5 C sonunun ötesine geçme yolunda ilerliyor. Araştırmacılar inceleme için daha evvel yayımlanmış yüzlerce bilimsel makaleyi sentezleyip, bunun üzerine de kendi tahlillerini eklemiş.

Bu hızlanan darbelerin gerisindeki ana hatalı ve “genişleyen atmosfer süngerine” taraf veren temel öge ise insan kaynaklı iklim değişimi. Atmosferin buharlaşma, su emme ve bırakma kabiliyeti olan atmosfer süngeri, araştırmacıların söylediğine nazaran gezegenin ısındığı her 1 derece Celsius başına yüzde 7 genişliyor.

“Buradaki sorun, süngerin bankadaki bileşik faiz üzere katlanarak büyümesi” diyor Swain. “Bu genişleme suratı, yükselen sıcaklıkla birlikte artıyor.

Hidroiklim darbelerinin global sonuçları ortasında yalnızca seller ve kuraklıklar değil, tıpkı vakitte bu iki durum ortasında süratli geçiş tehlikesinin yükselmesi de bulunuyor; bunlara evvel çok ıslanan, sonrasında ise çok kuruyan çalılıkların büyüme ve yanma döngüsü ile son yangınların toprağı bağlayıp yağmuru emen köklere sahip bitkileri ortadan kaldırdığı, çok doymuş yamaçlardaki toprak kaymaları da dahil. Swain, bir derecenin ufak bir kısmı kadar bile ısınma olduğunda bu geçişlerin yıkıcı gücünün hızlanarak arttığını söylüyor.

İklim darbeleri üzerine daha evvel yürütülen pek çok çalışmada, denklemin yalnızca yağış kısmı hesaba katılmış ve artan buharlaşma talebi göz önüne alınmamış. Daha çok susayan atmosfer bitkiler ve topraktan daha fazla su çekerek, kuraklık şartlarını yalnızca yağmayan yağmurun ötesine taşıyarak daha da berbatlaştırıyor.

“Atmosferdeki sünger tesirinin genişlemesi, iklim değişiminin en göze çarpan, en hayati kıymete sahip ve son vakitlerde hızlanmış üzere görünen tesirlerinden kimilerine birleştirici bir açıklama sunabilir” diyor Swain. “Gezegen aslında doğrusal bir oranda ısınıyor fakat son 5 -10 yıldır iklimin hızlanan tesirleriyle ilgili pek çok tartışma yapılıyor. Hidroiklim darbelerinde katlanarak büyüyen atmosfer süngeri yoluyla meydana gelen bu artış, ikna edici olabilecek bir açıklama sunuyor.”

Bu hızlanma ve birdenbire yükselip düşen su döngülerinde beklenen artış, su idaresi bakımından kıymetli sonuçlar doğuracak.

“Sadece harikulâde yağmurlara ya da harikulâde kuraklıklara bakamayız zira giderek artan bu su akışlarını inançlı biçimde yönetmemiz ve bu esnada da giderek kuraklaşan orta devirler için hazırlanmamız gerekiyor” diyor Swain. “‘Eş-yönetim’ bu yüzden değerli bir paradigma. Kuraklık ve sel tehlikesini izole olarak değerlendirmeye kıyasla hangi müdahale ve tahlillerin en uygun olduğuyla ilgili daha holistik ispatlara yönlendiriyor bizi.”

Pek çok bölgede klasik idare dizaynları ortasında sel sularının istikametini değiştirip süratli bir biçimde denizlere akmalarını sağlamak yahut yağmurun bir yeraltı su tablasına süzülmesini sağlamak üzere daha yavaş tahliller bulunuyor. Ama araştırmacılar tek başına ele alındığında bu seçeneklerin her birinin, kentleri iklim darbelerinin öteki tarafına karşı savunmasız bıraktığını söylüyor.

Merced – California Üniversitesinde çalışan iklim bilimci ve makale eş muharriri John Abatzoglou, “Kaliforniya’daki hidroiklim istikrarsız durumda” diyor. “Fakat birkaç yıl evvel gördüğümüz üzere yüzyılın en kurak geçen üç yıllık periyotlarından biri, 2023 baharında hayatta bir sefer görülebilecek kar örtüsüne geçiş yapmıştı. Bu üzere geçişler hem su altyapı sistemlerimizi test etti hem de giderek değişken hale gelen bir hidroiklimde sel suyu idaresine ait su güvenliğinin geleceğini teminat altına alma tartışmalarını ilerletti.”

Hidroiklim darbelerinin Afrika’nın kuzeyi, Orta Doğu, Güney Asya, Avrasya’nın kuzeyi ile Pasifik ve Atlantik’in tropik bölgelerinde artması bekleniyor ancak bu geçişler öteki birden fazla bölgede de hissedilecek.

“Artan hidroiklim darbeleri, ısınan bir Dünya’da daha kozmik tipteki global değişimlerden birine dönüşebilir” diyor Swain.

Bu hafta Kaliforniya’da rüzgarlar inanılmaz yangınları körüklese de, Güney Kaliforniya’yı yangın döneminde tutan şey bu darbelerin taraf verdiği yağmur eksikliğiydi.

“İklim değişiminin Güney Kaliforniya’daki rüzgar olaylarının ölçeğini yahut ihtimalini artırıp azalttığına dair fazla bulgu yok” diyor Swain. “Ancak iklim değişimi, dönemde görülen son derece kurak bitki örtüsü şartları ile bu rüzgar olaylarının meydana gelişi ortasındaki örtüşmeyi artırıyor. Bu da nihayetinde, iklim değişimini Güney Kaliforniya’daki orman yangınlarına bağlayan temel durum.”

Yüksek bir ısınma senaryosunda Kaliforniya eyaleti, yüzyılın sonunda hem en yağışlı hem de en kurak yıllar ve mevsimlerdeki bir artışla karşı karşıya kalacak.

“Ne kadar az ısınma olursa, hidroiklim darbelerinde de o kadar az artış göreceğiz” diyor Swain. “Bu yüzden iklim değişiminden kaynaklanan ısınma ölçüsünü azaltacak her şey, darbedeki artışı direkt yavaşlatacak ya da düşürecektir. Ancak bu yüzyılda hâlâ 2 ila 3 derece Celsius ortasında global ısınma görme yolunda ilerliyoruz; hasebiyle gelecekte, darbelerde daha da artış gerçekleştiğini görebiliriz. Risk değerlendirmelerinde ve adaptasyon faaliyetlerinde bunun da önemli manada hesaba katılması gerekiyor.”

Araştırma, Kaliforniya Doğa Koruma kurumu ve İsveç Ulusal Bilim Vakfı tarafından desteklendi.