Hukukçu Moroğlu, mücadelenin farklılıklarla güçlenerek sürdüğünü söyledi: Kadınların güvencesi laiklik
Hukukçu Nazan Moroğlu Cumhuriyet’in sorularını yanıtladı.
– Neden “kadın hakları” diye ayırmak zorunda kaldık?
– Kanun önünde eşitlik adımları ne vakit atılıyor?
Tarih boyunca “Kadının yeri evidir” anlayışıyla bayanlar eş olarak, anne olarak görüldü. 1900’lerin başında yapılan Uygar Kanunların aile hukuku kısmında de bu bakış açısıyla “Koca ailenin reisidir” kuralına dayalı düzenlemelere yer verildi. Bu nedenle hukuk, erkek hâkim zihniyeti tekrar üreten ve kökleştiren araçlardan biri oldu. Kanun önünde eşitlik adımlarının 1948’de İnsan Hakları Kozmik Beyannamesi kabul edilip de “Herkes kanun önünde eşittir” kuralı geldikten sonra atılmaya başlandığını görüyoruz. Eşitlik adımlarına birinci örneklerinden biri Almanya’da atıldı. 1949’da anayasada Eşit Haklara Sahip Olma Unsuruna yer verildi. 1957 yılında ailede eşler ortası eşitliği de kapsayan Eşit Haklar Yasası yürürlüğe girdi, giderek eşitlik yolunda adımlar hızlandı.
– Pekala Türkiye’de?
Türkiye’de, Cumhuriyetin kuruluşunun birinci yıllarında düzenlenmiş olan ihtilal maddeleriyle o devrin şartlarına nazaran bayan erkek eşitliğinde kıymetli haklar tanınmıştı. Fakat 1924-1937 ortasında yapılan ihtilallerden sonraki yıllarda bayan erkek eşitliği açısından kararlılığın devam ettiğini söyleyebilmek ne yazık ki mümkün değil. Hakların geliştirilmesinde çok geç kalındı. 1985’te Türkiye’nin Birleşmiş Milletler Bayanlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Kaldırılması Mukavelesini onaylaması bayan kuruluşlarının eşitlik uğraşında güçlü bir türel destek oluşturdu. Bu süreçte birinci olarak 1992’de “evli bayanın çalışabilmesini kocanın isteğine bağlayan madde” “eşitliğe aykırılık” nedeniyle Anayasa Mahkemesi (AYM) tarafından iptal edildi. 1997 yılında da Bayanın Soyadı hususunda değişiklik yapıldı ve “Kadın, evlenmekle kocasının soyadını alır” kararına eşitlik yolunda bir adım atılarak “ancak evlendirme memuruna yahut daha sonra nüfus yönetimine yapacağı yazılı müracaatla kocasının soyadı önünde evvelki soyadını da kullanabilir” cümlesi eklendi. Bayanlara kocanın soyadı önünde evlilik öncesi soyadını da birlikte taşıma hakkı tanındı. Bayan hareketi olarak güçlü bir dayanışmayla başta Medeni Kanunu taradık, hangi unsurlarda eşitsizlik olduğunu inceledik. Bu çalışmaların hepsini derledik, yayınladık.
– Dönemin TBMM Başkanı Hüsamettin Cindoruk’a götürdüğünüz 100 bin imza vardı…
Evet… Uygar Kanunda “ailede demokrasi – toplumda demokrasi” davetiyle “evlilik yaşının yükseltilmesi”, “eşler ortası eşit hak – eşit paylaşım –eşit temsil” için değişiklik taleplerimizi imza kampanyalarında toplanan imzalarla birlikte Meclis’e götürdük. Evlilik içinde bir arada kazanılan edinilmiş malların eşler ortası eşit paylaşımı için bir taslak hazırladık ve 100 binden fazla ıslak imzayı TBMM Lideri Sayın Cindoruk’a götürdük. Kendisi “o kadar haklı talepler ki bir imza ile bile getirseniz bu değişiklikleri yapmamız gerekir” dedi.
– Ne vakit yaşama geçebildi?
Kadın erkek eşitliği aslında demokrasinin temel kriteri lakin eşitlik yolunda yasal değişikliklerin yapılması hiç kolay olmadı. Halbuki anayasa başta olmak üzere temel maddelerde eşitlik yolunda değişiklikler yapılmasına muhtaçlık vardı. Bu açıdan Avrupa Birliği’nin 10 Aralık 1999 tarihinde yapılan Helsinki Zirvesi’nde ülkemizin aday ülke statüsü tescil edilmesi değerli bir kapı açtı. AB’ye ahenk sürecinde evvel 2001’de yapılan anayasa değişiklik paketi içinde, “Aile toplumun temelidir” hususuna “Eşler ortası eşitliğe dayanır” ibaresi eklendi. Lakin anayasada “kadın erkek eşitliği” kararının emele uygun düzenlenmesi dahi 9 yılda, 2001, 2004 ve 2010 değişiklikleriyle toplam 3 kademede tamamlandı. 2002’de Uygar Kanun, 2003’te İş Kanunu; 2005’te Ceza Kanunu; bayan erkek eşitliğine uygun hale getirildi. Daha sonraki yıllarda bayana yönelik şiddetle gayret için adımlar atıldı. Fakat 2011’de birinci imzalayan, birinci onaylayan ülke olduğumuz İstanbul Mukavelesinin 2021 yılında bir gece tek imza ile feshedilmesini unutmuyoruz.
– Adalet Bakanı “Aile hukukunu sil baştan değiştireceğiz” dedi. Bundan ne anlamalıyız?
Aslında son 10 yıldır Uygar Kanun’daki evlilik yaşı, resmi nikah, tek eşlilik üzere bayan haklarının teminatı olan kurallar tek tek yok sayılmaktaydı. Bu geri adımlara dikkat çekmek için İstanbul Kadın kuruluşları Birliği olarak Aralık 2014’de “Medeni Kanunuma Sahip Çıkıyorum” imza kampanyası başlattık, altı ay içinde 1 milyondan fazla imza toplandı. Emelimiz; bayanı yalnızca anne rolü ile sınırlayan, bayanı birey olarak görmeyen ve Medeni Kanunu yok sayan anlayışın devletin her kademesinde lisana getirilmesi karşısında Uygar Kanun’la garanti altına alınmış hakları topluma bir kere daha hatırlatmaktı.
‘BUGÜN, ‘MEDENİ KANUN SİL BAŞTAN’ UYGULAMALARINA ŞAHİT OLUYORUZ’
2016’da TBMM’de kurulan “Aile Bütünlüğünü Olumsuz Etkileyen Ögeler İle Boşanma Olaylarının Araştırılması ve Aile Kurumunun Güçlendirilmesi İçin Alınması Gereken Tedbirlerin Belirlenmesi Araştırması Komisyonu” raporu açıklanmıştı. Raporda, bayanların kazanılmış yasal hakları, adeta “aile bütünlüğünü olumsuz etkileyen” nedenler olarak kabul edilmiş ve bu hakların kaldırılmasına yönelik Uygar Kanun başta olmak üzere çeşitli kanunlarda değişiklikler yapılması önerilmişti. Cumhuriyetimizin 100. Yılında, Uygar Kanun’un yok sayılmasına yol açan uygulamalara, “sil baştan yazılacak” üzere telaffuzlara ve bu yolda maddelerde yapılmak istenen değişikliklere ve uygulamalara şahit oluyoruz.
– Neler var 2016’daki raporun yol haritasında?
Sadece iktidar partisi milletvekillerinin oylarıyla kabul edilen 490 sayfalık raporda aile bütünlüğünü olumsuz etkileyen nedenler nedir, hangi yasa değişiklikleri öngörülmüş diye baktım ve özetle bayanların elde ettikleri kazanımların geri alınmasının hedeflendiğini gördüm. Birkaç örnek vermek isterim:
* 6284 sayılı kanunda değişiklik yapılması, şiddet mağduru hakkında muhafaza kararı verilmesi için “belge-delil” mecburî olması ya da muhafaza mühleti kısaltılması,
* Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından verilen “Rehberlik Hizmetlerine Yönelik Öneriler” kısmında, dini kuralların ve geleneklerin öncelendiği bir aile takviye hizmetinin verilmesi,
* Boşanma nedeniyle yoksulluğa düşen erkek de isteyebildiği halde “Erkeğin hayatının ipotek altına alınmaktan kurtarılması” gerekçesiyle yoksulluk nafakasının vadeli hale getirilmesi,
* Aile hukukuna ait davalarda orta buluculuk önerilmesi.
‘ARA BULUCULUK ŞİDDETİ GÖRÜNMEZ KILAR’
– Neden orta buluculuk olmamalı?
Aile hukukunda orta buluculuk olmaz. Gerçekten, Orta Buluculuk Kanunu’nda, “Aile içi şiddet savını içeren uyuşmazlıklar orta buluculuğa elverişli değildir” denilmek suretiyle aile içi şiddet içeren olaylarda orta buluculuğun mümkün olmadığı açık ve net olarak düzenleniyor. Aile hukuku kaynaklı davalarda özellikle boşanma davalarının neredeyse tümünde ruhsal, sözel, ekonomik, cinsel, toplumsal, fizikî şiddet vardır. Aile hukukunda orta buculuk bayanın adalete erişimine manidir. Bu nedenle aile hukukunda orta buluculuk demek, aile içi şiddetin görünmez kılınması demektir.
– Aile Bakanlığı bünyesinde 2024 sonunda Aile Enstitüsü kuruldu. Ne yapacak bu enstitü?
2025 yılı “Aile Yılı” ilan edilmeden bir hafta evvel Aile Enstitüsü ve Nüfus Politikaları Kurulu kurulduğu Resmi Gazete’de yayımlandı. Aile Enstitüsü’nün ailenin güçlendirilmesi için çalışacağı bildirilmiş. Ailenin güçlendirilmesi bayanın da güçlendirilmesi demektir. Ancak Aile Enstitüsü’nün misyon ve yetkilerinde bu mevzuda bir açıklık göremiyoruz. Aile Enstitüsü kurulduğu açıklanırken nasıl bir aile yapısı hedefliyor… İstişare Konseyinde, Diyanet İşleri Başkanlığına da yer verilmesi laik hukuk devletinden uzaklaşmış bir aile yapısı oluşturma yolu manasına mı geliyor, diye sormak gerekir.
– Laiklik bayanlar için neden vazgeçilmez?
Laiklik, din ve devlet işlerinin birbirinden ayrılmasını öngören bir unsur olmasının yanında, tıpkı vakitte her alanda aklın, bilimin ve ulusal egemenliğe dayanan hukuk kurallarının temel alındığı bir hayat biçimidir. Eğitimde, idarede, hukukta laiklik prensibinin tam manasıyla uygulanması, barış içinde birlikte yaşamamızın, herkesin din ve vicdan özgürlüğünün, özgür fikrin temelidir. Laiklik prensibinin korunması gayesiyle anayasamızın 24. hususunda; “kimsenin, devletin toplumsal, ekonomik, siyasi yahut tüzel temel sistemini kısmen de olsa, din kurallarına dayandırmaması gerektiği” değerle vurgulanmış ve “her ne suretle olursa olsun dini yahut din hislerini veya dince kutsal sayılan şeyleri istismar edemez ve berbata kullanamaz” kararına yer verilmiştir.
– Laiklik açısından tehlike görüyor musunuz?
Laik, demokratik hukuk devleti olan cumhuriyetimizin, son yıllarda eğitimden siyasete ömrün her alanı dine referanslı hale getiriliyor. Müftülere resmi nikah yetkisi verilmesi Uygar Kanun’un hem hukuk birliği hem de laik hukukun simgesi olmasını ortadan kaldırdı. ÇEDES projesiyle eğitim sisteminin laik bilimsel niteliği ortadan kalktı. Hukuk birliğinin ve demokrasinin olmazsa olmaz şartı olan laiklik prensibi, tıpkı vakitte bayan haklarının teminatıdır.
– Bundan sonrası için ne yapılmalı?
Görüldüğü üzere, günümüzde bayanlar maddelerde ve memleketler arası kontratlarda yapılan düzenlemelerle eşit haklara sahip olsalar da, haklarını kullanmada çok istikametli pürüzlerle karşılaşıyorlar. Unutmamak gerekir ki bayan erkek eşitliği, demokrasinin temel kriteri ve sürdürülebilir kalkınma maksatlarına ulaşabilmenin itici gücüdür. Bu nedenle:
* Öncelikle Kadın ve Eşitlik Bakanlığı kurulmalı, kadını birey olarak gören devlet siyasetinin uygulanması sağlanmalı,
* 28.4.2023 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan Uygar Kanunun 187. Hususuna ait iptal kararı 28 Ocak 2024 tarihinde yürürlüğe girdi. Soyadı bir kimsenin kimliğinin ayrılmaz bir modülüdür ve mutlak kişilik hakkıdır, hasebiyle bayanın soyadı da bayanın kimliğinin ayrılmaz bir kesimidir. Evlenince ve boşanınca yalnızca bayanın soyadını değiştirmek zorunda kalması, anayasanın eşitlik prensibine ve Türkiye’nin taraf olduğu memleketler arası mukavelelere terstir. Anayasa Mahkemesi kararı uygulanmalı; Uygar Kanun’da değişiklik yapılarak, evlenme ve boşanma durumunda eşlerin soyadı ile çocuğun soyadına ait kurallar anayasa, Türkiye’nin taraf olduğu memleketler arası kontratlar ve AİHM kararı doğrultusunda ivedilikle tekrar düzenlenmeli,
* Şiddetin önlenmesinin temel hukuksal desteği olan İstanbul Mukavelesi tekrar uygulanmalı; bunun için Meclis’in onayladığı milletlerarası kontratların tek kişinin imzasıyla feshedilmesini önlemek emeliyle partili Cumhurbaşkanlığı sistemi kaldırılmalı;
* TÜİK bilgilerine nazaran 2024’te 720 bin kız çocuğu birinci dört yıldan sonra okuldan ayrıldı, birinci olarak 4+4+4 kesintili eğitim kaldırılmalı, köy okulları tekrar açılmalı; taşımalı eğitimden vazgeçilmeli,
* Evlilik yaşının uygulanmasını, çocuk evliklerinin önlenmesi ihtimamla takip edilmeli,
* Bayanların güçlendirilmesi, ekonomik bağımsızlığının sağlanması için yetişkin eğitimine takviye verilmeli,
* Teknolojinin süratle ilerlediği, yapay zeka uygulamalarının yaygınlaştığı dikkate alınarak, eğitimin her basamağına entegre edilmeli,
* Laik bilimsel kamusal eğitim çocukların ve ülkenin geleceğidir. 3 Mart 1924’te kabul edilen Tevhidi Tedrisat Kanunu’nun temel unsurları kararlılıkla uygulanmalı.
‘İMZA ATILDIĞINDA KİMLİK GİDİYOR’
– Siz soyadıyla ilgili tezinizi 26 yıl evvel yazıyorsunuz ve biz hala soyadı tartışıyoruz. O kadar yıl evvel neden bu mevzuyu seçtiniz?
Medeni Kanun’da “Kişiler Hukuku” kısmında, “Herkesin ismi ve soyadı mutlak kişilik hakkıdır” der. Evlenen erkek doğumla aldığı soyadını ömür uzunluğu taşıyor. Lakin maddedeki mutlak kişilik hakkı, evlenen bayan için kelam konusu değil, imzayı attığı anda bayanın kimliği elinden gidiyor. Bayanın soyadı, çok somut bir eşitsizlik olarak ortada duruyordu. Yıllar içinde Almanya’da, İsviçre’de adım adım değişiklikler oldu. En muhafazakar Avrupa ülkesinde bile kendi soyadını taşımak isteyen bayana hak verildi.
– Avrupa’da bu haktan yararlanan bayan sayısı çok mu?
Mesela Almanya’da geçtiğimiz yıl bir araştırma yapıldı. Evlenenlerin yüzde 26’sı kendi soyadıyla devam ediyor.
– Çocuğun durumu ne oluyor?
Bizde “Her doğan çocuk babanın soyadını alır” yazıyor. Bu bir “aile adı” olarak varsayılıyor. Ancak Almanya örneği çok net: “Eşler kendileri karar verir, ikinci çocuk da birinci çocuk hangi soyadını aldıysa onu alır” diyor. Çocukların soyadları farklı olamaz yani. Bu düzenlenebiliyor. Çiftler karar veriyor.
– Soyadı ile ilgili Anayasa Mahkemesi’nin kararının akabinde Türkiye’de son durum nedir?
AYM “Eşitliğe karşıt, eşitlik istikametinde bir düzenleme yapılması gerekir” dedi ve 9 ay mühlet verdi. Bu 9 ay içinde Meclis’te eşitliğe uygun bir düzenleme yapılmalıydı. 9 ay bitti, 2 yıl oluyor ve hala o iptal edilmiş kural ile evlilikler gerçekleşiyor. Hukuk devletinde kanun olur, onun yönetmeliği olur. Kanun iptal edilmişse yönetmelik de kararsızdır. Fakat şu an Türkiye’de evlenen bir bayan “Kendi soyadımla devam etmek istiyorum” derse yargı yoluna gitmek zorunda kalıyor. Özetle bu kadar hukuksuzluğun içinde bayanın soyadı sıkıntısı de nasibini aldı.
– Bayanın soyadıyla ilgili ne yazıyor şu an?
Şu anda bayanın soyadı hususu yok. Ancak yapılan süreç eski düzen. İçişleri Bakanlığı bir genelge yayınlayıp nüfus müdürlüklerine gönderse bayanlar kendi soyadı ile devam edebilecek. Zira şu an bunun önünde bir hiçbir mahzur yok.
– Türkiye’deki bayan hareketinin durumu nedir?
Kadınlar, cumhuriyet öncesinde de vardı. Lakin cumhuriyet çok kararlı bir dönüşüm getirdi. Zira bayan haklarını kanunlara bağladı. Cumhuriyetin kuruluşundan sonra bayanın hem eğitimi, hem siyasete iştiraki için çalışmalar oldu. Çok sayıda dernek kuruldu. Bayanlara yönelik ayrımcılık rüzgarı estiği anda bu dernekler güç birliği yaptı. Lakin bugün şiddet yaygınlaşıyor. Bunun üzerine bir de laik hukuktan uzaklaşılıyor. Bayanı birey olarak görmeyen bir zihniyet hükümran olduğu için bayan uğraşı daha da zorlaşıyor. Fakat Türkiye’de bayan hareketi; ister etnik kökeni, ister dini bakış açısı farklı olsun, bayanın insan hakları için çabayı bir ortada ve çok güçlü sürdürüyor.
NAZAN MOROĞLU KİMDİR?
1947’de İstanbul’da doğdu. Alman Lisesi ve İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde okudu. Bayan Hukuku alanında yüksek lisans yaptı. Bu alanda birinci akademik çalışma olan “Kadının Soyadı” isimli master tezi 1998’da yayınlandı. 2018-2022 ortası İstanbul Barosu Lider Yardımcısı, 2004-2024 ortası İstanbul Kadın Kuruluşları Birliği Koordinatörü olan Moroğlu, hala; Nazım Hikmet Vakfı Yönetim Kurulu üyesi ve Avukatlar Vakfı Lider Yardımcısıdır. Türkiye’nin birinci Bayan Hukuku uzmanı olan Moroğlu MEF’te “Kadının İnsan Hakları Hukuku” dersini veriyor.
