Mustafa Kemal: Mesele ben değilim, vatandır, unutulmaması lazım gelen cumhuriyet ve rejimdir
“…Uykulu ve dehşetli gözlerle, avludaki iki aile dostumuz bayanı, Şahver Hanım’la İclal Hanım’ı ayırt etmiştim. Sağ ellerinde tuttukları tabancaları ateşliyorlar ve avluyu mermi sesine, dumana boğuyorlardı. Bir orta İclal Hanım’ın (Mazhar Müfit’in karısıydı) gözleri gözlerimle karşılaştı; “Korkma yavrum! Cumhuriyet!” diye bağırdı. (…) Ankara Kalesi’nin oralardan bir gümbürtü geldi. Pencereye yaklaştım. Bir şenlik, bir bayram gecesiydi. Harikulâde bir şeyler oluyordu.”(1)
Evet, o gece fevkalâde bir şey oluyor ve 101 pare top atışıyla Cumhuriyet ilan ediliyordu. Bize üstteki satırları aktaran ise o tarihi gecenin şahidi dört yaşındaki Ceyhun Atuf Kansu’dur. Pekala Cumhuriyet fikri birinci ne vakit ortaya çıkmıştı?
‘1906 ŞAM’
1905 yılının birinci aylarında Mustafa Kemal Harp Akademisi’nden mezun olarak Şam’daki 5. Ordu’ya atanır. Burada arkadaşlarıyla Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’nin kurar. Cemiyetin gayesi meşrutiyetin tekrar teşkil edilmesidir. Mustafa Kemal 1906’da Şam’daki bir sohbette arkadaşı Halil Bey’in “Peki memleketi nasıl yönetim edeceğiz” sorusuna “Neden kesinlikle padişah fikrine saplanıyorsun Halil! Cumhuriyet yaparız!”(2) karşılığını vererek bu fikri birinci kere lisana getirmiş olur.
‘31 MART OLAYI VE CUMHURİYET DÜŞÜNCESİ’
13 Nisan 1909’da gerçekleşen ve tarihe “31 Mart Vakası” olarak geçen olayları bastırmak için Hareket Ordusu Selanik’ten İstanbul’a ilerlerken Hadımköy’de toplanır. Mustafa Kemal Meclis-i Mebusan başkanı ile İttihat Terakki’nin ileri gelenleriyle Yeşilköy’de görüşür. Cumhuriyetin ilan edilmesi gerektiğini söyler.(3) II. Abdülhamid’in küçük kardeşinin oğlu Sami Bey de birebir günlerde misal bir konuşmaya şahitlik eder. “Hareket Ordusu İstanbul’a girdikten sonra padişahın en yakınları, saray erkânı, o vaktin mümtaz paşaları Ayazoğlu (Ayazağa olmalı, T.A.) Kasrı’nda devletin yönetim biçiminin ne olacağını münakaşa ediyorlar. Konuşmaların en hararetli anında Hareket Ordusu Kurmay Başkanı (M. Kemal) kükreyen sesiyle haykırıyor; Cumhuriyet”!(4) Birkaç sene sonra 1913’te Sofya’ya askeri ataşe olarak gönderilmeden çabucak evvel de Kazım (Özalp) Bey’e “… yeni bir Türk devleti kurmak ve bu devletin temelini da Cumhuriyet prensiplerine nazaran hazırlamak lazımdır” diyecektir.(5)
‘MİLLİ GAYRET DÖNEMİNDE’
Milli Uğraş periyodunda ise Mazhar Müfit (Kansu) Bey yaşananları günbegün kaleme alırken cumhuriyet fikri o notlarda da karşımıza çıkar:
“Paşa ‘Mazhar not defterin yanında mı?’ diye sordu. (…) ‘Öyleyse tarih koy’ dedi. Koydum: 7-8 Temmuz 1919 sabaha karşı…
‘Pekala yaz’ diyerek devam etti, ‘Zaferden sonra biçimi hükümet Cumhuriyet olacaktır”
Yine Erzurum’da 20 Temmuz günü Mazhar Müfit “Hükümet hali ne olacak” sorusunu yöneltir. Mustafa Kemal de “Açıkça söyleyeyim: Biçimi hükümet vakti gelince Cumhuriyet olacaktır” cevabını verir.(6) Mustafa Kemal Sivas Kongresi’nde de tıpkı niyet içindedir. Lakin ivedi etmek istemez. Mahmut Esat (Bozkurt) Bey, kongreye sunulmak için hazırlanmış bir önergeyi görür: “Önergede deniyor ki ‘İstanbul’daki padişahlık hükümeti çürümüştür. Anadolu’da orijinal, cumhurluk mahiyetinde bir Türk devleti kuralım.’ Önergenin altında Atatürk’ün yazdığı şu cümleyi okudum: ‘Sırası gelecektir. Artık okunmasın!’(7)
‘TEK ÜMİDİM GENÇLİKTEDİR’
Yine Sivas’ta bulundukları devirde Mustafa Kemal bin bir zahmetle gayret ettiklerini tabir ederken “Biz her şeyi gençliğe bırakacağız, o gençlik ki hiçbir şeyi unutmayacaktır” cümlesini kurar. Mazhar Müfit o anı notlarına aktarır: “Çok gariptir ki, bu metin ve büyük adamın bu sözleri söylerken gözleri yaşarır üzere oldu. Ben de ‘Paşam, kim isterse unutsun, tarih ve gençlik bu yaratıcı dehanızı, bu vatana büyük ve tavsifi gayri kabil hizmetinizi asla unutmaz’ dedim. Paşa ‘Mesele ben değilim, vatandır, gittiğimiz yoldur, unutulmaması lazım gelen cumhuriyet ve rejimdir’ (…) ‘Bütün ümidim gençliktedir’” diyecektir.(8)
‘VE CUMHURİYET…’
Kurtuluş Savaşı’nın kazanılmasının akabinde sıra o beklenen ana gelir. 1906’dan itibaren lisana getirdiği Cumhuriyet fikri 29 Ekim 1923 akşamı Meclis’te görüşülerek kabul edilir. Milletvekillerinden Rasih (Kaplan) Bey kürsüye çıkarak “Yaşasın Cumhuriyet” diye üç sefer bağırır sonra başka vekiller eşlik eder. O gecenin şahidi Enver Behnan Şapolyo ise “Cumhuriyetin ilanı için bir bayram yapılması konusunda hiçbir tarafta bir kontrat olmadığı halde halk kendi kendine dükkânlarına bayraklar astı. Kale mahallelerinden bayanlar ve ellerinde bayraklar olduğu halde çocuklar bayramlık elbiselerini giymişler, Meclis’in önüne hakikat akıyorlardı. (…) binlerce halk, asker, memur, esnaf, emekçi, talebe, bayan ve çocuk sokaklara döküldü. Ankara’nın ve bütün Türkiye’nin candan kutladığı geceli ve gündüzlü bu türlü bir bayram görülmemişti.”(9) diye anlatır.
O gece Ankara Kalesi’nden 101 pare top atışı yapılırken bir şenlik, bir bayram gecesi yaşanır. Bugün, 101 pare top atışının üzerinden tam 101 sene geçti. Cumhuriyetin ve aziz Atatürk’ün değeri her geçen gün daha düzgün anlaşılırken Gazi, Cumhuriyeti emanet ettiği gençlere şu cümleyi vasiyet eder: “Ey yükselen yeni jenerasyon, istikbal sizindir! Cumhuriyet’i biz kurduk, onu yükseltecek ve sürdürecek sizlersiniz!” Bu kelamın tartısını ve manasını kavrayarak Cumhuriyeti korumak ve ileriye taşımak hepimize düşen en kıymetli vazifedir. Kaç bayramlara.
(1) C.A. Kansu, Cumhuriyet Bayrağı Altında, Bilgi Yay., 1998, s.10.
(2) M. H. Egeli, Atatürk’ten Bilinmeyen Anılar, A.H. Yaşaroğlu Kitapçılık, 1954, s.34.
(3) F. Kızılkaya, Cumhuriyet gazetesi, 25 Temmuz 1948.
(4) A.B. Palazoğlu, age, 2006, s.63.
(5) K. Özalp, Milliyet gazetesi, 29.10.1963.
(6) M.M. Kansu, Erzurum’dan Vefatına Kadar Atatürk’le Bir arada, TTK Basımevi, I. Cilt, 1988, s.74-s.131
(7) A.B. Palazoğlu, age, s.102.
(8) M.M. Kansu, age, s. 472.
(9) E.B. Şapolyo, İdeal Halkevleri Mecmuası, 1935, s.199.
