Salt Beyoğlu’nda, Türkiye’nin grafik tasarımda yaşanan değişimi ‘kitap’ üzerinden ele alınıyor
2024’ün Eylül ayında, geride bıratkığımız yılın en dikkat çeken stantlarından birisi açıldı Salt Beyoğlu’nda. Bir kitabın rafa çıkışı, müellifiyle, editörüyle, tercümanıyla, son okumacısıyla, yayın direktörüyle birlikte hayli güçlü bir süreci kaplıyor. Lakin kitabın en değerli işçilerinden kapak dizayncısı ve mizanpajcısı, biraz daha gölgede kalıyor. Okurun bir kitaba ısınmasının, o kitabın dikkat çekmesinin en değerli ögesi olan kapak tasarımı, 70’li yılların ortalarından başlayarak bugünlere gelişine kadar birçok dönüşüm geçirdi. Salt Beyoğlu’ndaki “Tasarımcının Notu” standı, işte bu dönüşümleri odağına alıyor. Eda Sezgin’in programladığı stantta Aydın Erkmen’den Sait Maden’e, Sadık Karamustafa’dan Cem Günübek’e, Savaş Çekiç’ten Erkal Yavi’ye dek birçok usta tasanımcının yapıtları ve onlarla yapılan röportajlardan kesitler yer alıyor. Stant 2 Şubat’a kadar görülebilir.
Sergiyi programlayan Sezgin ile, Türkiye’de grafik dizaynın kitap odaklı serüvenini ve sergiyi konuştuk.
TASARIMCININ KONUMU
Çok katmanlı, epey geniş yelpazeli bir stant. Nasıl bir araştırma periyodu geçti? Kaynaklar, tanıklıklar vs…
Tasarımcının Notu’nun çalışmaları 2022’de başladı. Stant yaklaşık iki yıl süren bir araştırma ve saha çalışması sonucunda ortaya çıktı. Ancak bu proje hâlâ devam ediyor, onu belirtmem gerekir. Stant, bu açıdan projenin birinci izdüşümü oldu diyebilirim. Çeyrek yüzyıllık, aslında kısa lakin gelişmeleriyle dizayncı ve kitap objesi açısından belirleyici olmuş bir periyoda bu görüşmeler ışığında bakıyor. Çünkü bu devirde bir yanda ülkenin politik ikliminin bertaraf ettiği bir entelijansiyanın kültür yayıncılığında gösterdiği varlık, bir yandan da ülkenin global iktisada eklemlenmesinin bir sonucu olarak özel kesimin kültür ve yayın hayatındaki teşebbüsleri var. Tasarımcının yükselişi de bu iki gelişmeyle son derece alakalı. Stant, bu gelişmeleri gerisine alarak kitap objesinde tasarımcının pozisyonunu araştırıyor ve bu pozisyonun gelişimine nazaran bölümleniyor. Görüşmelerle şekillenmiş, “[t.n.]” kısaltmasıyla işaret ettiği notlarla tasarımcının kitapta eksik olan anlatısını kurarken bu, onun kültür ve yayın ortamındaki aktifliğini de görmeyi mümkün kılıyor.
DENEYSEL ÖNERMELER
Nasıl bir çalışmanın sonucunda ortaya çıktı bu stant? Sergiyi hazırlarken neleri gözettiniz?
Kitapların sergilenmesinde de onun her vakit bir tasarım objesi olduğu perspektifiyle hareket etiğimi söylemeliyim. Kelam konusu ana akım kitap olduğunda, bilhassa 90’lı yıllara dek genel eğilim daha çok kapak tasarımı olsa ve iç sistemi başka bir süreçle çözümlense de bu, kitabın bir tasarım objesi olmadığı manasına gelmiyor. Yalnızca o kararın aşikâr yerleşik düsturlar doğrultusunda matbaadan yayıncıya farklı aktörlerce alındığı manasına geliyor. Bundan dolayı stantta kitabın daima kendisine yer verildi. Bu, hem periyodun baskı imkânlarını hem de vaktin kitapta bıraktığı izleri görünür kıldı. Bununla birlikte Tasarımcının Notu, belgesel nitelikte bir stant. Bir periyoda 25 tasarımcının elinden çıkmış -hem konvansiyonel hem de bilgisayarlı periyoda ait- muhakkak bir kitap seçkisi üzerinden bakıyor. Bu seçkiyle sıkıntısını anlatmayı; tasarımcının içerikle nasıl hemhal olduğu, materyal ve teknolojiyi kullanma biçimleri ve kitaba dair sorgulayıcı, deneysel önermeler üzerinden tasarım yaklaşımlarındaki çeşitliliği ortaya koymayı amaçlıyor. Natürel bu çeşitlilik, tasarımcıların birbirinden farklı niteliklerini görmeye de müsaade veriyor.
TASARIM GÜCÜNÜN ÖNE ÇIKIŞI
Bu sergiden hareketle soracak olursak kitap kelam konusu olduğunda 80’li ve 90’lı yılların tasarım eğilimleri 2000’lerin tasarım kültürü için ne tabir ediyor?
90’lı yıllarda tasarımcının çalışmasına dahil olan bilgisayar, o güne dek daha konvansiyonel biçimde ilerleyen tasarım ile kitap ilgisine farklı bir boyut kattı. Ayrıyeten kültür yayıncılığında, 70’lerin sonunda Ada Yayınları’nda gördüğümüz tıpta bir anlayışın daha fazla serpildiğini, kitabın objesinin de kıymet kazandığı bir yayın perspektifinin yükseldiğini görüyoruz. Tasarım, muhakkak bir tezle yayın ortamına yeni atılan yahut yayın kimliklerinde revizyona giden yayınevlerinin öne sürdüğü değerli bir kart oldu. Hatta o denli ki tasarımcının editör-yayıncıyla çalışma kültürünün de değişmesi dikkat alımlı gelişmeleri biri. Bunu 90’lı yıllarda en büyüğünden küçüğüne farklı ölçekte yayınevleri üzerinden izleyebiliyoruz. Tasarımcı-matbaacı işbirliğinden doğan münferit örneklerdeki deneysel ruhu, tasarımcı-yayıncı işbirliklerinde daha çok izlemeye başlıyoruz. Bu da genel okurun ulaşabileceği seviyede, olağan bütçelere sadık kalınıp tasarım tasasıyla yaklaşılmış kitapların yaygınlaşması demek oluyor; yani materyal yoksul olsa da dizaynın gücünün öne çıkması. 2000’lerde çeşitliliğine daha aşina olduğumuz sanat yayınları da o devir kültürel hayatta yakalanan dinamizmin izdüşümlerinden biri. 90’lı yıllarda sanatkarın üretimini belgelemeyi amaçlayan yayınlarda tasarımcının alışılageldik katalog sonlarını aşmaya çalıştığını, sanatkarın dünyasını da gözeten bir tasarım aklı barındıran örneklerin geliştiğini izliyoruz.
BELGESELLER, AÇIK DERSLER
Sergiyle koşut kamu programları da var. Biraz onlardan bahsedebilir misiniz? En yakındaki aktiflik nedir?
Serginin açılmasından bu yana 90’larda kitap tasarım tecrübesini husus alan bir panel ile Yeşim Demir, Utku Lomlu ve Geray Gençer’in yürütücülüğündeki kapak ve kitap tasarım atölyelerini gerçekleştirdik. Artık kamu programlarına açık derslerle devam ediyoruz. Matbaacı Alparslan Baloğlu’nun dersiyle başladığımız bu seri, ocak ayında sırasıyla Esen Karol ve Savaş Çekiç’le devam etti. 21 Ocak’ta Sadık Karamustafa’nın görsel irtibat dizaynının Türkiye’deki serüvenini değerlendireceği “Tasarımcının Evrak-ı Metrukesi” başlıklı açık dersin birinci kısmı var.
Ayrıca 24 Ocak-2 Şubat tarihlerinde Salt Beyoğlu’ndaki Açık Sinema’da, açık ve fiyatsız gerçekleştireceğimiz “Punto, Pikaj, Baskı!” sinema programımız olacak. Program, dizaynda 1980’lerden itibaren yaşanan değişimi odağına alıyor. Elle çalışmanın tartıda olduğu konvansiyonel tasarım pratiklerinden dijital teknolojinin yarattığı devrimsel tesire, bugünün kitap ve tasarım bağında belirleyici olan periyoda yakından bakan ve sekiz belgesel sinemadan oluşan seçki, Kuzey ve Güney Amerika’dan Avrupa ve Uzak Doğu’ya farklı coğrafyalardan tecrübeleri bir ortaya getiriyor.
YAPAY ZEKÂ VE SONRASI
2000’ler ve sonrası, günümüz; yapay zekânın ortaya çıkışı… Yani bir çalışma ve sonrasında bir stant planı var mı?
Aslında bu enteresan bir durum. Bu stant bilgisayarın tasarımcının çalışmasını yine biçimlendirdiği ve bunun kitap dizaynına tesirlerine bakıyor bir yanıyla. Standın girişindeki, tasarımcının masası diye nitelendirdiğimiz yerleştirme kitabın görünmeyen mutfağındaki değişimi gösteriyor. Letrasetlerden, milimetrik kartonlardaki kapak özgünlerinden, yani manuel işleyen bir süreçten Macintosh Classic’teki mizanpaj programlarının devreye girdiği bir vakte uzanıyor. Bu süreçte dizayncı notlarında da karşımıza sıkça çıkan, bilgisayara şimdi intibak edememiş tasarımcının birlikte çalışmak durumunda olduğu bir “operatör” olgusu var. Bilgisayarın dizaynın kimyasını bozduğu fikri bir yanda; tasarımı artık çok kolaylaştırdığı fikri, hatta bu işi operatörle çözmeye indirgeyenlerse diğer bir yanda. Bugün de yapay zekânın geldiği nokta prestijiyle benzeri çeşitte tartışmalar yaşıyoruz. Yapay zekâ dizayncı için bir araç mı, tasarımcıya muhtaçlık bırakmayan mucizevi bir tahlil mü tartışmaları bir yana, kapakları tasarımcıyı devreden çıkarıp büsbütün yapay zekâda çözümlenmesi üzere bir eğilim de var. Tüm bunların üzerinden bir 20 yıl sonra kitap ve tasarım münasebetine bakacak bir stant nasıl olur, ben de merak ediyorum.
Erkal Yavi’nin, Aziz Nesin’in “Şimdiki Çocuklar Harika” kitabına çizdiği desen ve kapak, 1983
